Czy “umowy śmieciowe” to pułapka?

Problem kontraktów na czas określony, czyli tzw. “umów śmieciowych” jest szeroko dyskutowany, szczególnie w kontekście funkcjonowania młodych osób na polskim rynku pracy. Przez wielu postrzegane są jako “pułapki” na drodze kariery. Badania przeprowadzone w ramach projektu koordynowanego przez Instytut Statystyki i Demografii SGH miały wyjaśnić, co kieruje młodymi ludźmi podejmującymi pracę na czas określony i jakie są tego konsekwencje dla ich kariery zawodowej.

W tym celu wykorzystano dane zebrane wcześniej w specjalnym ogólnopolskim badaniu ankietowym dotyczącym losów zawodowych absolwentów (por. projekt Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Badanie aktywności zawodowej absolwentów w kontekście realizacji Programu „Pierwsza Praca” finansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego). Z analiz przeprowadzonych przez badaczy wynika, że pracę na czas określony relatywnie częściej podejmują osoby, które są w trudnej sytuacji na rynku pracy. Po pierwsze, na tego rodzaju pracę decydują się relatywnie częściej absolwenci szkół ogólnokształcących – a więc grupa młodych osób bez żadnych konkretnych kwalifikacji zawodowych. Mimo że w Polsce krytykuje się szkolnictwo zawodowe, młodzi ludzie, którzy ukończyli zasadnicze szkoły zawodowe lub technika, ogólnie  są w stanie znaleźć pracę szybciej niż osoby kończące liceum. Częściej także trafiają na ofertę stałej pracy niż absolwenci „ogólniaków”. Oczywiście w jeszcze korzystniejszej sytuacji są absolwenci różnego rodzaju szkół wyższych. Po drugie, zatrudnienie na czas określony relatywnie częściej podejmują osoby mieszkające na wsi, gdzie ogólnie nie jest łatwo o pracę. Ponadto umowy tego typu podpisują z pracodawcami w dużej części osoby pochodzące z gorzej wykształconych, często mniej zamożnych rodzin.

Wyniki analiz pokazują także ciekawą zależność pomiędzy czasem poszukiwania pracy a typem kontraktu, jaki otrzymują absolwenci. Ogólnie im dłużej dana osoba szuka pracy, tym mniejsze ma szanse na jej znalezienie. Jednak absolwenci, którzy nie znaleźli pracy w krótkim czasie po ukończeniu szkoły lub uczelni, mają większe szanse integracji zawodowej poprzez podjęcie pracy na czas określony niż poprzez podjęcie stałej pracy. Podsumowując wyniki analiz, tzw. “umowy śmieciowe” są najczęściej zawierane między pracodawcami a osobami znajdującymi się w trudnej sytuacji na rynku pracy głównie ze względu na pochodzenie społeczne lub niewystarczające kwalifikacje.

Badania miały także ustalić, czy doświadczenie zdobywane w tego rodzaju pracy sprawia, że szanse na znalezienie stałej posady rosną, czy raczej maleją. Podjęto również próbę oceny, w jakim stopniu podejmowanie pracy na czas określony może zwiększać ryzyko bezrobocia. Wyniki analiz wskazują, że w tym kontekście umowy te nie są “pułapką” w karierze zawodowej, ponieważ doświadczenie zawodowe zdobywane w pracy na czas określony nie wpływa na wzrost ryzyka bezrobocia. Niestety długotrwałe doświadczenie tego typu nie stanowi szczególnej wartości na rynku pracy. Każdy kolejny rok przepracowany w ramach umowy na czas określony nie zwiększa szans na podjęcie stałej pracy. Jednak w przypadku, gdy umowę tego typu potraktujemy jako rozwiązanie tymczasowe, po upływie około roku od podjęcia pracy na czas określony prawdopodobieństwo otrzymania stałej pracy istotnie wzrasta. Ale w momencie przekroczenia tej “bariery roku” szanse na podjęcie stałej pracy znów stają się mniejsze. Podobny wzorzec zależności między doświadczeniem zawodowym zdobytym w pracy na czas określony a szansą na znalezienie stałej posady zaobserwowano w wielu innych krajach, m.in. w Niemczech, Wielkiej Brytanii i w Holandii. Interpretuje się go często jako dowód na to, że pracodawcy korzystają z kontraktów na czas określony, by po jakimś czasie – zwykle po roku – móc podjąć decyzję o wyborze pracowników, z którymi zostaną podpisane umowy na stałe zatrudnienie.